Krosno to jedno z najpiękniejszych miast dawnej Galicji, z dumą prezentujące wspaniałe dzieła architektury i sztuki, wznoszone przez wieki nakładem potężnych fortun przez europejskiej rangi artystów. To zarazem kolebka wielu przemysłów – miejsce idealne do poznania dziejów hutnictwa szkła i szklanej twórczości, pełne pamiątek po przemyśle naftowym i jego twórcach, wspomnień po światowej sławy wynalazcach i prekursorach techniki.
Osada wzmiankowana po raz pierwszy jako posiadłość biskupów lubuskich w roku 1282. Miasto lokowane na prawie magdeburskim przez Kazimierza Wielkiego ok. połowy XIV w.
Od drugiej poł. XIV w. wchodzi w skład starostwa sanockiego w województwie ruskim. Parafia zał. 1342 w r. 1391 włączona do diecezji przemyskiej. Od 1772 w zaborze austriackim, od 1867 siedziba powiatu, od 1975-1998 miasto wojewódzkie, od 1999 siedziba powiatu grodzkiego. Miasto królewskie, uposażone licznymi przywilejami kolejnych monarchów: 1365, 1367, 1399, 1444, 1461, 1464, 1513, 1559, 1579, 1764. Wyposażone w fortyfikacje murowane w 2. poł. XIV w., w wodociąg 1461. 1474 oblegane przez wojska węgierskie Tomasza Tarczaya, w 1657 przez wojska Jerzego II Rakoczego. Niszczone przez pożary 1399, 1427, 1456, 1512, 1638, 1687, 1849, 1872. Położone na ważnym szlaku handlowym łączącym Polskę z Rusią i Węgrami, na skrzyżowaniu dróg prowadzących przez przełęcz Dukielską do Bardiowa i Koszyc, przez Sanok do Lwowa i przez Frysztak do Krakowa. Najważniejszy ośrodek handlowy, gospodarczy i kulturalny ziemi sanockiej. Od 2. poł. XIX w. ważny ośrodek przemysłu naftowego. W XIV-XVII w. ludność (prócz Polaków) stanowili Niemcy, Węgrzy, Włosi i Szkoci. Usytuowane na wzgórzu, w widłach rzek Wisłoka i Lubatówki. Plan dawnego zespołu urbanistycznego zbliżony do owalu, rozciągniętego wzdłuż głównego traktu komunikacyjnego prowadzącego z pn.-zach. na pd.-wsch. W części centralnej prostokątny rynek z ośmioma ulicami wybiegającymi z narożników, z zachowaną zabudową mieszczańską XV-XVIII w. oraz dwoma niezachowanymi budowlami ratuszowymi: gotyckimi XIV-XV w. i renesansowymi XVI-XVIII w. Na pn.-zach. od rynku kościół par. (XIV-XV w.), na pd.-wsch. kościół i klasztor franciszkanów (XIII-XV w.), na pd.-zach. dawne kolegium jezuickie (XVII-XVIII w.). W północnej części miasta dawny pałac biskupów przemyskich (XVI-XVII w.) Niezachowany obwód fortyfikacji murowanych (XIV-XVIII w.) wyposażony niegdyś w dwie bramy: Krakowską od pn.-zach. i Węgierską od pd.-wsch. oraz 18 baszt obronnych. Za murami przedmieścia: Niższe (zwane Krakowskim) z niezachowanymi kościołami drewnianym M.B. Śnieżnej i Św. Bartłomieja (XVI-XVII w.) oraz kościołem i szpitalem Św. Ducha (XV-XVIII w.) oraz Wyższe (zwane Węgierskim) z niezachowanym kościołem Św. Jakuba (XVI-XVIII w.) oraz zachowanym kościołem drewnianym Św. Jerzego i Wojciecha (wzniesionym przed 1460).
Kościół parafialny Świętej Trójcy
Kościół fundacji Kazimierza Wielkiego wznoszony etapami. Ok. 1340-1360 mury prezbiterium i wolnostojąca wieża-dzwonnica włączona następnie w obwód fortyfikacji. Ok. 1360-1380 mury obwodowe korpusu nawowego, które połączyły prezbiterium z wieżą dzwonnicą. Po 1400 kaplice boczne: od strony pn. Św. Anny (przed 1402) i Św. Wojciecha (przed 1448) od strony pd. Bractwa Najświętszej Marii Panny (przed 1446) i ŚŚ. Piotra i Pawła (przed 1512). Pierwotnie prezbiterium niższe nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym, korpus halowy, dwunawowy, filaroosiowy, pięcioprzęsłowy nakryty sklepieniem o elementach trójpodporowych, wspartym na czterech filarach międzynawowych. Schyłek XV nadbudowa prezbiterium, wykonanie nowego zachowanego do dzisiaj sklepienia sieciowego, powiększenie zakrystii, nadbudowa skarbca, wzniesienie kruchty pd. i pn. W l. 1637-1638 i 1641-1646 gruntowna przebudowa korpusu nawowego i kaplic, prowadzona z fundacji Roberta Wojciecha Portiusa. Wykonanie nowożytnej fasady, zastąpienie sklepień gotyckich nowożytnymi. Ok. 1730 przebudowa kruchty pn. na kaplicę Św. Jana Nepomucena. 1748 rozbiórka górnych kondygnacji gotyckiej wieży-dzwonnicy. 1893-1911 gruntowny remont kościoła pod kier. arch. Tadeusza Stryjeńskiego. Gotycki z wczesnobarok. dekoracją nawy i kaplic, od 1640 jednonawowy z ciągami nieregularnych kaplic bocznych. Prezbiterium prostokątne, trójprzęsłowe, zamknięte trójbocznie, nakryte sklepieniem sieciowym k. XV w., przy nim od pn. późnogotycka zakrystia (ze skarbcem na piętrze), trójprzęsłowa ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Pod prezbiterium i nawą krypty grobowe z XVI i XVII w. Nawa szersza od prezbiterium, pięcioprzęsłowa, z kaplicami wznoszonymi od XV do XVIII w. Ściany nawy podzielone czterema parami przyściennych filarów, wspierających belkowanie z wydatnym gzymsem. Arkada tęczy ostrołukowa, gotycka, pokryta tynkiem w XVII w. Nawa nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami, wspartym na filarach przyściennych, wyk. wg proj. Wincentego Petroniego, z wczesnobarokową dekoracją sztukatorską. Prezbiterium, zakrystia i narożniki elewacji zach. nawy, opięte gotyckimi przyporami. Relikty dawnych przypór korpusu nawowego zachowane w partiach strychowych nad kaplicami bocznymi. Szczyty zach. i wsch. nawy trójkątne z blendami. W prezbiterium okna gotyckie, dwustronnie rozglifione, we wsch. ścianie zakrystii dwa okna renesansowe z 1. poł. XVI w., w nawie 4 okna termalne, w kaplicach prostokątne zamknięte łukiem odcinkowym z XVII w. W elewacji pd. nawy relikty 2 maswerków okiennych, gotyckich z 2. poł. XIV w. Portale wczesnobarokowe, pd. (do kruchty) uszaty 1646, pn. (do kaplicy św. Anny) boniowany, typu fortecznego ok. 1640. Dachy dwuspadowe, osobne dla nawy i prezbiterium, nad kaplicami i skarbcem pulpitowe, Polichromia: w zakrystii renesansowa 1533, z kaplicy M.B. Szkaplerznej renesansowa 1541, w kaplicy św. Jana Nepomucena regencyjna 1. poł. XVIII w., w nawie ok. 1830 mal. Franciszek Ksawery Marynowski, w prezbiterium secesyjna 1899, mal. Franciszek Daniszewski. Ołtarz główny, manieryst. przed 1633, wyk. Teodor Dygman, z obrazem Adoracja Trójcy Św., mal. Tomasz Dolabella. Ołtarze boczne przy tęczy późnomanierystyczne, wykonane przez snycerzy krośnieńskich na przełomie l. 30-tych i 40-tych XVII w. W lewym obraz M.B. Śnieżnej, poł. XVII w., malowany wg ryc. Antonia Caranzani. W prawym Adoracja Najświętszego Sakramentu malowany wg ryc. Antoniego Wierixa. Ołtarze przy drugiej parze filarów nawy z końca XVII w. (przeniesione z kościoła jezuitów). W lewym rzeźba M. B. z Dzieciątkiem, późnogotycka ok. 1510 r. Ołtarze przy trzeciej parze filarów późnobarok., pocz. XVIII w. W kaplicy śś. Piotra i Pawła ołtarz wczesnobarokowy, przed 1646, fundacji R.W. Portiusa, portrety epitafijne Roberta Wojciecha, Anny i Tomasza Portiusów malowane na blasze (1646-1676). W kaplicy Św. Anny ołtarz rokokowy z 1761 r., z obrazem Św. Anny malowanym 1656 wg ryc. Martena de Vos. W nawie zespół 10 snycerskich antependiów XVII/XVIII w. Prospekt organowy fundacji Zofii z Ligęzów Skotnickiej poł. XVII w. Ambona manieryst. przed 1646, fundacji Anny Portiusowej. Chrzcielnica cynowa 1634, fundacji R.W. Portiusa. W prezbiterium stalle mansjonarzy XVI/XVII w., w nawie stalle radzieckie oraz stalla R.W. Portiusa ok. 1640. W arkadzie tęczy obraz tablicowy Koronacja Marii, ok. 1480, malowany przez Jana Wielkiego malarza krakowskiego. W prezbiterium i nawie zespół wczesnobarokowych obrazów z 2. ćw. XVII w. W prezbiterium: Ukrzyżowanie, Pokłon Trzech Króli, Wniebowzięcie Matki Boskiej, fundacji ks. Kaspra Rożyńskiego ok. 1633. Na ścianie tęczowej Sąd Ostateczny malowany wg ryc. Jana Sadelera. Nad wejściami do kaplic: Św. Jerzy, Zabójstwo św. Stanisława, Niewiasta potępiona za grzechy, Dzwon śmierci malowany wg ryc. Hieronima Wierixa. Na filarach nawy cykl z życia Chrystusa ok. 1640. W kruchcie pd. obraz Cztery Rzeczy Ostateczne, malowany wg ryc. Hieronima Wierixa ok. 1640. W kaplicy św. Wojciecha obraz Wykupienie zwłok św. Wojciecha, ok. 1645. Na belce tęczowej rzeźby grypy Pasji, gotycka XIV/XV w. W prezbiterium: płyta nagrobna bpa Stanisława Tarły (zm. 1544), późnogotycka, typu heraldycznego, marmurowy nagrobek Jana i Zofii Skotnickich ok. 1620, wczesnobarokowe epitafium Zofii Kanafolskiej (zm. 1640). W nawie renesans. płyta nagrobna Jana Kamiońskiego (zm. 1632).
Dzwonnica kościoła parafialnego
Wzniesiona w l. 1630-1637, z fundacji Roberta Wojciecha Portiusa, ukończona ostatecznie w r. 1651. Murowana z kamienia i cegły na rzucie kwadratu, trójkondygnacyjna, zwieńczona wydatnym gzymsem wspartym na kroksztynach, nakryta barok. hełmem z kolumienkową latarnią. Wewnątrz trzy dzwony: Urban, Jan i Marian, fundacji Roberta Wojciecha Portiusa odlane 1639 przez Stefana Meutela i Jerzego Oliviera. Z dzwonnicą od strony zachodniej sąsiaduje dawne kolegium mansjonarzy, później rorantystów (obecna plebania Parafii Św. Trójcy), wzniesione w latach 1634-35, przebudowane z zatraceniem cech styl. 1896 (wyk. nowe okna i dach).
Kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Krośnie
Zespół klasztorny położony w pd.-wsch. części miasta, na skarpie Wisłoka w obrębie d. fortyfikacji. Złożony z kościoła i dwuskrzydłowego klasztoru, zamkniętego od zach. murem z bramą wieżową 1904. Franciszkanie sprowadzeni do Krosna pod k. XIII w., w ramach akcji misyjnej na Rusi, prowadzonej przez biskupów lubuskich, osadzeni przy przedlokacyjnej kaplicy Przemienia Pańskiego. Formalny konwent funduje ok. 1378 bp przemyski Eryk z Winsen. Kościół klasztorny budowany etapami. Prezbiterium k. XIV w. z wykorzystaniem reliktów kamiennej kaplicy Przemieniana Pańskiego z XIII/XIV w., korpus nawowy 1. poł. XV w., kaplica M.B. Różańcowej 1615, kaplica Męki Pańskiej 1618 (zburzona pocz. XIX w.), kaplica Oświęcimów 1647-48, kaplica M.B. Murkowej 1748 (zburzona 1903). Uszkodzony przez pożar w r. 1872 (zniszczeniu uległa konstrukcja dachu, gotyckie sklepienie prezbiterium, trzon wyposażenia wnętrza), gruntownie restaurowany i regotycyzowany w l. 1899-1904 pod kier. arch. Tadeusza Stryjeńskiego. Późnogotycki, murowany z kamienia i cegły w wątku polskim, trójnawowy, z dwoma nowożytnymi kaplicami kopułowymi. Prezbiterium prostokątne, trójprzęsłowe, zamknięte trójbocznie, na zewnątrz opięte przyporami (pierwotnie bezuskokowymi), od pn. dwuprzęsłowa kamienna zakrystia z reliktami skarbca na piętrze k. XIV w. Przy niej od zach. jednoprzęsłowa kaplica Przemieniania Pańskiego ok. 1378, przebudowana 1. poł. XV w. Korpus trójnawowy, typu schodkowego, trójprzęsłowy. Nawa główna szersza i wyższa od naw bocznych, sklepiona sklepieniem gwiaździstym ok. poł. XV w. Nawy boczne ok. ¼ niższe od głównej, nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi (przęsła oddzielane żebrami jarzmowymi). Nawy oddzielone dwoma parami ośmiobocznych filarów, między którymi rozpięte ostrołukowe arkady. Arkada tęczy ostrołukowa, profilowana XIV/XV w. Okna w prezbiterium gotyckie, rekonstruowane ok. 1900, we wschodnim maswerk ok. 1400. Okna w korpusie nawowym rekonstruowane pocz. XX w. W fasadzie zach., zwieńczonej trójkątnym szczytem z parzystymi blendami, portal ostrołukowy, got. 1. poł. XV w., rekonstruowany 1903. Przy pd. ścianie prezbiterium, na przedłużeniu pd. nawy bocznej, kopułowa kaplica M.B. Różańcowej. Przy pn. ścianie nawy (w przęśle zach.) kaplica Św. Stanisława i M.B. Niepokalanie Poczętej (zw. Oświęcimów). W prezbiterium sklepienie kolebkowe z lunetami i żebrami wyk. ok. 1895 wg proj. T. Stryjeńskiego. Polichromia 1885 mal. Jan Tabiński. Pierwotne wyposażenie wnętrza spalone 1872. W prezbiterium nagrobki przyścienne: Jana Kamienieckiego (zm. 1560) renesansowy, sygnowany: Joanes Italus Maria de Padva; Barbary z Kamienieckich Mniszchowej (zm. 1569) manierystyczny, z niezachowaną sygnaturą: Jakub Trwały rzeźbiarz lwowski; Jadwigi z Włodków Firlejowej (zm. 1609), wczesnobarokowy, sygnowany: Lugano Reitino da Lugano 1611 [Jan Lukian Reitino]. W nawie dwukondygnacyjny nagrobek Jana i Elżbiety Jędrzejowskich, renesansowy ok. 1596, wyk. w warsztacie Santi Gucciego w Krakowie. W kaplicy Przemienienia Pańskiego transfer malowideł gotyckich z pocz. XV i pocz. XVI w., odkrytych 1994 na pd. ścianie prezbiterium.
Kaplica Oświęcimów
Wzniesiona w l. 1647-48, z fundacji Stanisława Oświęcima – dworzanina królewskiego i łowczego sanockiego, wg projektu Wincentego Petroniego z Mediolanu. Murowana z cegły, tynkowana, na rzucie kwadratu, nakryta kopułą na pendentywach, ze sklepioną kryptą grobową pod posadzką. Wnętrze ozdobione bogatą dekoracją sztukatorską wyk. 1648 przez Jana Chrzciciela Falconiego. Ołtarz neobarok., k. XIX w., z obrazem Wskrzeszenie Piotrowina ok. 1648. Na ścianach portrety całopostaciowe: Stanisława Oświęcima (zm. 1657) i jego przyrodniej siostry Anny Oświęcimównej (zm. 1647), półpostaciowe: Floriana Oświęcima (zm. 1650), Jana Oświęcima, Reginy ze Ślaskich Oświęcimowej (wszystkie z l. 40-tych XVII w.) oraz Barbary z Szamotów Oświęcimowej ok. 1730. Portal do kaplicy wczesnobarokowy, marmurowy, flankowany pilastrami hermowymi, z inskrypcją fundacyjną w strefie przerwanego przyczółka. W krypcie na postumencie trumny: Anny Oświęcimówny (zm. 1647) oraz Stanisława Oświęcima (zm. 1657). We wnękach kilka trumien z XVII i XVIII w.
Klasztor Franciszkanów
Pierwotny drewniany wzniesiony w 2 poł. XIV w. Obecny murowany zbudowano na przełomie XV i XVI w., opierając konstrukcję parteru o pd.-wsch. narożnik muru miejskiego. Piętro murowane, pierwotnie nakryte dachem pogrążonym z attyką, wzniesione 1591 z fundacji Jerzego Mniszcha wojewody sandomierskiego. Uszkodzony przez pożar 1872, restaurowany ok. 1900, rozbudowane przez przedłużenie skrzydła zach. w l. 80-tych XX w. Wzniesiony na planie węgielnicy, murowane z kamienia i cegły, tynkowany, piętrowy, podpiwniczony. W refektarzu w kondygnacji parteru drewniany strop belkowy 1591 z napisem łacińskim na tragarzu środkowym. Układ wnętrza silnie zniekształcony. Elewacje zewnętrze o zatartych cechach stylowych, dachy dwuspadowe, nowsze.
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego i klasztor kapucynów
Kapucyni sprowadzeni do Krosna 1753 przez Jana Klemensa Branickiego, osadzeni przy d. kościele Św. Jakuba. Zespół kościoła i klasztoru zlokalizowany poza dawnymi fortyfikacjami miejskimi, w pd. części miasta, w sąsiedztwie d. bramy Węgierskiej, przy obecnym Palcu Konstytucji 3 Maja. Kościół wzniesiony w l. 1771-1811 wg proj. kapucyńskiego arch. Innocentego Bartha, z fundacji Jana Klemensa Branickiego, konsekrowany 1811. Późnobarokowy, jednonawowy, murowany z ciosu piaskowcowego. Prezbiterium jednoprzęsłowe, zamknięte ścianą prostą, na jego osi chór zakonny. Nawa trójprzęsłowa, nieco szersza od prezbiterium, przy niej od pd.-zach. składzik w 1955 zamieniony na kaplicę, od pn.-zach. nowsza kruchta. W ścianach nawy głębokie wnęki arkadowe, mieszczące ołtarze boczne. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym na gurtach. Fasada ukończona 1781, trójdzielna, dwukondygnacyjna, ze znacznie niższymi skrzydłami bocznymi. Dolna kondygnacja artykułowana pilastrami na wysokich cokołach, dźwigającymi belkowanie wygięte półkoliście na osią środkową. Górna kondygnacja węższa, z pilastrami wspierającymi trójkątny przyczółek, połączona z dolną spływami wolutowymi. Na osi fasady płycina z malowidłem Chrystus na krzyżu. Przed fasadą prostokątny dziedziniec, otoczony murem kamiennym pocz. XIX w., w bocznych odcinkach muru wnęki ze stacjami Męki Pańskiej. Nad prezbiterium i nawą osobne dachy dwuspadowe. Nad chórem zakonnym wieżyczka sygnaturki. Polichromia 1809 malowana przez Smuglewicza i Andrzej Kucharskiego, barokowo-klasycystyczna, z elementami iluzjonistycznymi. Wyposażenie wnętrza, neobarok. wyk. 1879-99 Stanisław Janik. W ołtarzu głównym krucyfiks rokok. k. XVIII w. Obrazy w ołtarzach bocznych malowane Jan Tabiński 1896. Dwa ornaty gobelinowe, wyk. w manufakturze Romerów w Bieździadce 2. poł. XVIII w. Od pn.-wsch. do kościoła przylega klasztor, wzniesiony współcześnie z kościołem, skrzydło pn.-zach. dobudowane 1853. Późnobarokowy, murowany z kamienia, tynkowany, skrzydło pn.-zach. z ciosu. Piętrowy na sklepionych piwnicach, złożony z trzech skrzydeł zgrupowanych wokół prostokątnego wirydarza, z jednym traktem cel wzdłuż korytarzy. W skrzydle pd.-wsch. chór zakonny i zakrystia z biblioteką na piętrze. W korytarzach i refektarzu stropy belkowe. W chórze zakonnym sklepienie żaglaste, czteropolowe na gurtach, z iluzjonistyczną, klasycystyczną, polichromią malowaną w roku 1809. W klasztorze liczne obrazy XVIII-XIX w., najstarsze przeniesione z kościoła kapucynów w Bliznem. Ogród klasztorny zał. współcześnie z klasztorem, otoczony kamiennym murem.
Kościół par. Św. Wojciecha (dawniej filialny ŚŚ. Jerzego i Wojciecha)
Wzniesiony ok. poł. XV w. na Przedmieściu Wyższym, konsekrowany 1460, remontowany w l. 1855-56. Przebudowany 1903 wg proj. arch. Tadeusza Stryjeńskiego, utracił charakter świątyni średniowiecznej. Drewniany konstrukcji zrębowej, pierwotnie typu więźbowo-zaskrzynieniowego. Prezbiterium prostokątne, zamknięte trójbocznie, nawa kwadratowa, szersza od prezbiterium. Ściany wewnątrz i zewnątrz szalowane deskami, wewnątrz pozorne sklepienie, wprowadzone 1903 w miejsce stropu. Dach dwuspadowy, wspólny dla prezbiterium i nawy. Ołtarz główny, późnorenesansowy z r. 1615, w kształcie tryptyku. Ołtarze boczne ok. 1700, w kształcie owalnych akantowych glorii, przeniesione 1785 z kościoła par. Św. Trójcy. Rzeźby: św. biskup, gotycka pocz. XV w. (uzupełniana XX w.), św. Zofia, późnogot. 1. poł. XVI w., M.B. Niepokalanie Poczęta, manierystyczna 1. poł. XVII w. Na dzwonnicy dzwon z datą 1698.
Gmach d. kolegium jezuitów, obecnie siedziba Instytutu Humanistycznego Karpackiej Państwowej Uczelni w Krośnie
Jezuici sprowadzenie do Krosna 1614. W l. 1630-34 powstało drewniane kolegium i kaplica (spalone 1638). W l. 1660-67 z fund. Stanisława Zaremby sędziego sandomierskiego zbudowano murowany kościół Niepokalanego Poczęcia N.P. Marii oraz murowane kolegium, rozbudowane 1709-13 pod kierunkiem arch. Wojciecha Głazowicza. Relikty kościoła, zburzonego 1807, zachowane pod nawierzchnią dziedzińca. Kolegium po kasacie zakonu mieściło szkołę a następnie szpital wojskowy. Zniszczone przez pożar 1849, odbudowane 1867. Usytuowane w pd.-zach. części miasta, barokowe, dwupiętrowe, z piwnicami sklepionymi kolebkowo, wzniesione na planie nieregularnego pięcioboku, z dziedzińcem wewnątrz. Skrzydło pd., wzniesione w międzymurzu d. fortyfikacji, jednotraktowe z korytarzem od strony dziedzińca. Elewacje zewn. o podziałach lizenowo-ramowych. Skrzydło zach. odbudowane k. XIX w., na dawnych piwnicach z 2. poł. XVII w., mieściło Szkołę Tkacką. Skrzydło wsch. XVII w., połączone niegdyś z kościołem.
Pałac Biskupi, obecna siedziba Muzeum Podkarpackiego
Pierwszy dwór drewniany wzniesiony przez bpa Eryka z Winsen, wzmiankowany 1386. Obecny murowany, wzniesiony ok. poł. XVI w., przebudowany 1. poł. XVII w. Sprzedany 1630 Zofii Skotnickiej, uszkodzony przez pożar 1638, odbudowany 1638-46 jako trójskrzydłowy z jednym skrzydłem drewnianym. Usytuowany w pn.-wsch. części miasta, w obrębie dawnych fortyfikacji, zwrócony frontem na pd.-zach., trójskrzydłowy. Korpus gł. barok., na rzucie zbliżonym do wydłużonego prostokąta, piętrowy, podpiwniczony, jednotraktowy, w części pd. portal i sień przejazdowa, parter sklepiony kolebkowo z lunetami. Skrzydło pd. Wzniesione w poł. XVI w., renesansowe, pierwotnie wolnostojące (przed 1646 połączone z korpusem), piętrowe, podpiwniczone, jednotraktowe. W piwnicach, na parterze i piętrze sklepienia. Skrzydło pn. wzniesione 2. poł. XIX w., na miejscu drewnianego zburzonego ok. 1770. Muzeum założone 1954, od 1975 Okręgowe, od 2000 Podkarpackie. Obejmuje działy: archeologiczny, historyczny, artystyczny, historii oświetlenia oraz historii szkła. Wystawy stałe: Historia oświetlenia – z największą w Europie kolekcją lamp naftowych; Pradzieje Podkarpacia; Z dziejów Krosna i regionu; W kręgu twórców krośnieńskich XIX i XX w.; Szkło podkarpackich hut.
Relikty murów miejskich
Miasto otoczone murami przez Kazimierza Wielkiego. Od poł. XIV do pocz. XV w. powstał pełny obwód murowanych fortyfikacji z prostokątnymi basztami i bramami: Krakowską od. pn.-zach. i Węgierską od pd.-wsch., wzmocniony wałem i fosą. W l. 1531-65 od strony pd.-wsch. pd. i zach. miasto wzmocnione drugą linią fortyfikacji murowanych, w części pd.-wsch. powstaje arsenał miejski. Fortyfikacje remontowane i uzupełnianie 1646 i 1657-9 staraniem Roberta Wojciecha Portiusa, burzone sukcesywnie od 1761 roku, obiegały miasto po obwodzie zbliżonym do owalu. Łączny obwód fortyfikacji liczył ok. 1200 m. W XIX w., fragmenty muru zewn. wykorzystane w części pd.-zach. jako mur oporowy skarpy miejskiej. Mur średniowieczny zachowany fragmentarycznie, w kompleksie franciszkanów, na tyłach budynku Sądu, w zespole d. kolegium jezuickiego oraz w zespole kościoła par. Relikty muru i baszty prostokątnej 2. poł. XIV w. eksponowane w przewiązce Pałacu Biskupiego. Fortyfikacje badane i rozpoznawane archeologiczne w l. 1979-81 oraz 1990-1994 i 2008-2012.
Zabudowa Placu Rynkowego
Plac rynkowy w kształcie nieregularnego, wydłużonego czworoboku, rozmierzony podczas lokacji miasta przed. poł. XIV. W poł. XIV w. w zach. części placu wzniesiono murowano-drewnianą. wieżę wójtowską, przebudowaną na ratusz w XV w., spaloną 1512 (relikty budowli ujawnione w trakcie badań archeologicznych w l. 2000-1). W l. 1513-1532 we wsch. cz. placu powstaje ratusz gotycko-renesansowy piętrowy, trójtraktowy, podpiwniczony, przebudowany w 2. poł. XVII w., po 1772 zamieniony na szkołę trywialną, spalony 1818 (relikty budowli ujawniono w trakcie badań archeolog. w l. 1999-2000). Pierwsze elementy trwałej murowanej zabudowy pierzei przyrynkowych powstały XIV/XV oraz w XV w., z tego czasu pochodzą najstarsze fragmenty piwnic i parterów przyrynkowych kamienic. W XVI w. wzdłuż czterech pierzei rynku powstają domy murowane, przeważnie piętrowe, trój- lub dwutraktowe, podpiwniczone, z arkadowymi podcieniami wzniesionymi na piwnicach przedprożnych. Podcienia pierzei zach. zburzone 1893, piwnice przedprożne zachowane pod nawierzchnią rynku. Podcienia pierzei wsch. oraz zach. części pierzei pn. zburzone lub zamurowane XIX w. Podcienia pierzei pd. oraz wsch. cz. pierzei pn. renesans., sklepione, z XVI i XVII w., częściowo przebudowane XIX/XX w. Ważniejsze kamienice: Nr 5 zw. curia praetoriana, wzniesiona XV/XVI w., w l. 1514-32 w posiadaniu rady miejskiej. Piętrowa, trójosiowa, z podcieniem frontowym. Nr 6, tzw. Branickich, wzniesiona pocz. XVI w., 1559 własność Feliksa Stano, przebudowana w poł. XVII w., w XVIII w. własność Jana Klemensa Branickiego. Piętrowa, trójosiowa, z podcieniem frontowym i sklepieniem na piętrze. Nr 7, tzw. „Wójtowska” – wzniesiona w 2. poł. XV w., w 1. poł. XVI w. własność Hieronima Stano. Piętrowa, dwutraktowa z szeroką sienią. Portal wejściowy renesansowy (przed 1548) wtórnie zestawiony, w zwieńczeniu orzeł Zygmunta Starego, w kluczu arkady gmerk i monogram IS [Ieronim Stano], w sieni portal późnogotycki pocz. XVI w. W filarach podcienia kamienne kolumny jońskie. Nr 8, tzw. „Długoszów”, wzniesiona w 1 poł. XVI w., trójtraktowa, w sieni i pomieszczeniach parteru sklepienia. Nr 27, wzniesiona XVI w., własność Mamrowiczów, przebudowana przez R.W. Portiusa ok. 1640, przekształcona 1908. Piętrowa, podpiwniczona, trójosiowa z podcieniem frontowym. W archiwolcie późnorenesansowego portalu data 1640 i litery RP [Robert Portius] AP [Anna Portiusowa].
Ważniejsze budowle i gmachy użyteczności publicznej:
Gmach Rady Powiatowej i Urzędu Pocztowego (ob. Urzędu Miasta) ul. Staszica 2. Murowany z cegły, tynkowany, zbudowany 1901-1904 wg proj. Oskara Łozińskiego, trójskrzydłowy, na planie litery „U”. Piętrowy z poddaszem, elewacja frontowa z podwyższonym ryzalitem, nakrytym osobnym daszkiem, zdobiona motywami geometrycznej secesji.
Gmach d. Szkoły Realnej, obwcnie Liceum Ogólnokształcącego im. M. Kopernika nr 1, ul. Piotra Skargi 2. Murowany z cegły, zdobiony detalami kamiennymi, wzniesiony 1904-1905 wg proj. arch. Bolesława Mańkowskiego. Dwupiętrowy z poddaszem, podpiwniczony, zbudowany. na planie otwartego wieloboku z wewnętrznym dziedzińcem. Fasada główna zwieńczona trójkątnym szczytem, ujętym sterczynami.
Gmach Sądu, ul. Sienkiewicza 12. Murowany z cegły, częściowo tynkowany, wzniesiony 1911-1913 wg proj. bud. Stanisława Bergmana (bratanka malarza). Dwupiętrowy z poddaszem, podpiwniczony, zbudowany na rzucie otwartego pięcioboku z wewnętrznym dziedzińcem. Fasada frontowa zwieńczona potrójnym szczytem ujętym wolutami, w cz. centralnej zegar wyk w Fabryce Zegarów Wieżowych Michała Mięsowicza.
Gmach Towarzystwa Zaliczkowego, ul. Kapucyńska 5. Murowany z cegły, tynkowany, neorenesansowy., wzniesiony przez bud. Eugeniusza Ronkę 1893-1894 wg proj. arch. Adolfa Stapfa. Piętrowy z ryzalitem frontowym oraz loggiami arkadowymi w narożnikach górnej kondygnacji od strony skarpy. Pod okapem dachu fryz sgraffitowy wyk. 1894 Franciszek Daniszewski.
Gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, ul. Grodzka 17. Murowany z cegły, częściowo tynkowany, wzniesiony 1898-1899 być może wg proj. Franciszka Daniszewskiego. Piętrowy, na rzucie prostokąta, eklektyczny. W szczycie ryzalitu środkowego kartusz z wizerunkiem sokoła.
Gmach Towarzystwa Mieszczańskiego „Zgoda”, ul. Piłsudskiego 14. Murowany, wzniesiony 1909 w zwartej pierzei, zbudowany z cegły, tynkowany, z kamiennym detalem arch. Elewacja frontowa asymetryczna, zdobiona kamienną rustyką, z wąskim secesyjnym ryzalitem mieszczącym wejście główne.
Domy i wille miejskie:
Dom artysty rzeźbiarza Andrzeja Lenika, ul. Lwowska 14. Murowany z cegły, częściowo tynkowany, wzniesiony 1898 wg proj. arch. Jana Sas-Zubrzyckiego, rozbudowany 1907. Parterowy, z ryzalitem frontowym zwieńczonym przyczółkiem oraz piętrową wieżą (dostawioną 1907), mieszczącą pracownię artysty, zwieńczoną namiotowym hełmem. Elewacja frontowa z loggią arkadową. W szczycie pod okapem dachu dekoracja sgraffitowa z personifikacjami sztuk pięknych oraz sentencją: Ars longa vita brevis i datą 1898, wyk. Andrzej Lenik i Seweryn Bieszczad.
Dom artysty malarza Stanisława Bergmana, ul. Staszica 1. Murowany z cegły, częściowo tynkowany, wzniesiony w l. 1903-1904 wg proj. arch. Jana Sas-Zubrzyckiego. Piętrowy z wieżą narożną mieszczącą pracownię artysty.
Dom Jana Szczepanika, ul. Szczepanika 2. Wzniesiony 1826, murowany, z cegły, tynkowany, piętrowy, podpiwniczony, dwutraktowy z sienią na osi. Od 1867 siedziba Starostwa Powiatowego. Pod k. XIX w. mieszkał tu Jan Szczepanik (1872-1926), wynalazca w dziedzinie tkactwa, fotografii barwnej i filmu.
Dom Michała Mięsowicza – następnie siedziba Krajowej Fabryki Zegarów Wieżowych, obecnie Muzeum Rzemiosła w Krośnie, ul. Piłsudskiego 19. Murowany z cegły, częściowy tynkowany, parterowy z poddaszem na podpiwniczeniu, wzniesiony na przełomie XIX i XX w. dla M. Mięsowicza pocz. XX w. W l. 1901-1938 w domu tym mieściła się Pierwsza Krajowa Fabryka Zegarów Wieżowych w Krośnie zał. przez Michała Mięsowicza. Muzeum Rzemiosła otwarte 1990 staraniem rzemieślników skupionych w Cechu Rzemiosł Różnych w Krośnie. Wystawa stała prezentuje narzędzia i wyroby rzemieślnicze oraz archiwalia związane z działalnością cechów na terenach historycznej Galicji.
Pałace miejskie:
Pałac Kaczkowskich. Usytuowany w rejonie ul. Grodzkiej, wzniesiony 1904 (być może wg proj. arch. Teodora Talowskiego), po II wojnie użytkowany jako Dom Kultury, obecnie własność prywatna. Zbudowany z cegły na planie litery „L”, w części piętrowy, w części parterowy. Ryzalit wejścia głównego, z loggią arkadową na piętrze, zwieńczony trójkątnym szczytem. Pałac położony w otoczeniu parku krajobrazowego, w sąsiedztwie kompleksu najstarszych budynków Huty Szkła w Krośnie, wzniesionych w l. 1923-24 (na terenie posiadłości należących do Kaczkowskich) przez Towarzystwo Akcyjne Polskie Huty Szkła.
Pałac Dunikowskich, obecnie Urząd Stanu Cywilnego, ul. Prochownia 4. Murowany z cegły, tynkowany, wzniesiony w l. 1923-1927 dla dra Stanisława Dunikowskiego, wg proj. arch. Stanisława Bergmana. Eklektyczny, w typie klasycyzującej willi, zbudowany na rzucie kwadratu z dwoma ryzalitami kolumnowymi. Parterowy z poddaszem podpiwniczony. W elewacji frontowej (zwróconej na zach.) ryzalit z portykiem kolumnowym wielkiego porządku zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem. W elewacji ogrodowej (od pd.) szeroki ryzalit z czterema jońskimi kolumnami wielkiego porządku oraz kartusz z h. Abdank.
Pałac Trzecieskich, obecnie „Hotel Polanka”. Położony w dawnej wsi Polanka (ob. dzielnica Krosna), wzniesiony 1808, staraniem Jana Trzecieskiego, przebudowany w stylu neorenesansowy w 2. poł. XIX w. z inicjatywy Tytusa Trzecieskiego. Na rzucie zbliżonym do kwadratu, piętrowy podpiwniczony, ze zniekształconym układem wnętrza. Fasada frontowa zwrócona na zach., wyposażona w krużganek arkadowy. Przy elewacji wsch. pd. i zach. ryzality od pn. nowsza przybudówka. Od wsch. szczyt z dekoracją neorenesansową wyk. ze stiuku. W narożnika pd.-wsch. wykusz w kształcie cylindrycznej wieżyczki nakrytej stożkowatym hełmem. Dach czterospadowy kryty dachówką. W otoczeniu resztki parku krajobrazowego założonego w poł. XIX w., z alejami, altaną i pojedynczymi okazami dębów i lip.
Cmentarze:
Cmentarz grzebalny, rzymskokatolicki, tzw. Stary, przy ul. Krakowskiej. Założony 1786, użytkowany do 1954. Rozplanowany na rzucie prostokąta, w narożniku obecnej ul. Krakowskiej i Piłsudskiego, z licznie zachowanymi egzemplarzami starodrzewia, otoczony ogrodzeniem, z bramą cmentarną zlokalizowaną w narożniku pd.-zach. Wewnątrz liczne nagrobki z XIX i pocz. XX w. Najstarsze neoklasycystyczne obeliski sięgają l. 30-tych XIX w. (nagrobek Karoliny i Antoniego Schaytterów 1832). W centrum założenia obelisk poświęcony powstańcom styczniowym 1863, proj. 1903 przez Napoleona Nawarskiego. Cmentarz jest miejscem spoczynku wielu zasłużonych krośnian: malarza Stanisława Bergmana, Napoleona Nawarskiego, dra Juliusza Kallaya, czy burmistrza Augusta Lewakowskiego.
Cmentarz żydowski (kirkut), założony 2. poł. XIX w., usytuowany na obrzeżach miasta, w dzielnicy Zawodzie, przy ul. Ks. Sarny. Pierwotnie ogrodzony murem, zachowanym jedynie częściowo. W lipcu 1942 na cmentarzu izraelickim w Krośnie rozstrzelano 120 Żydów, których zbiorowa mogiła jest dzisiaj trudna do zlokalizowania. W czasie wojny kirkut został ograbiony z większości znajdujących się na nim nagrobków. Mimo zniszczeń daje się wyodrębnić rzędowy układ pochówków oraz podział na kwatery męskie i kobiece. Do dzisiaj na cmentarzu zachowało się ok. 200 macew. Najcenniejszy jest pomnik Bernarda Münza zm. 1930, w kształcie pnia złamanej jabłoni.