Obecna siedziba Rektoratu PANS to w istocie dwie połączone w funkcjonalną całość zabytkowe kamienice wschodniej pierzei krośnieńskiego rynku, oznaczone numerem 1 (część zachodnia rektoratu) oraz 1a (część wschodnia). Początków zabudowy w miejscu dzisiejszego budynku nr 1 upatrywać jednak należy w drewnianym, parterowym domu mieszczańskim, który wzniesiono tu w XV wieku. Dom ten najpewniej posiadał podpiwniczenie w postaci kilku komór sklepionych kolebkowo, od frontu zaś zaopatrzony był w drewniany podcień, osłaniający przedproże budynku. W 2 połowie XVI wieku, w trakcie intensywnego ruchu budowlanego w tej części miasta, realność tę przebudowano całkowicie, wznosząc na starszych piwnicach ściany parterowej kamienicy murowanej, z typowym na rynku krośnieńskim – podcieniem frontowym. Szesnastowieczna faza budowlana uległa znacznym zniszczeniom w burzliwym wieku XVII, skutkiem czego stare piwnice ponownie zostały wykorzystane w wieku XVIII, tym razem do wymurowania z cegły nowej części parterowej. Była to kamienica trzyosiowa i trzytraktowa, zaopatrzona w przelotową sień, z zasklepionymi pomieszczeniami osi bocznych, a także wydatnym podcieniem frontowym, dziś zamurowanym, którego czytelne ślady uwidoczniły się w trakcie ostatniego remontu. Dopiero w roku 1872 kamienica ta uzyskała dzisiejszą murowaną nadbudowę piętra, ponadto – dobudówkę z dwoma traktami piwnic od północy, nowy dach o konstrukcji krokwiowo-płatwiowej, a także klasycyzujący wystrój architektoniczny fasady frontowej. W XX wieku budynek poddano kilkukrotnym remontom, modernizacjom i przebudowom, zaś w roku 1950 połączono go z sąsiednią kamienicą nr 1a (tzw. „Domem pod zegarem”, d. nr 8).
Szczegółowa kwerenda źródłowa archiwaliów krośnieńskich pozwala ustalić, iż pierwszym znanym właścicielem drewnianego domu, zlokalizowanego na miejscu dzisiejszej kamienicy Rynek 1, był rzeźnik krośnieński Jan Rigel, notowany jako właściciel tej nieruchomości w latach 1528-1564. W roku 1559 właścicielem części tego domu, wycenionego wówczas na 376 złotych, został Bartłomiej Rigel, zapewne syn Jana. W 1573 roku dom Riglów zakupił kramarz Walenty Jurkowicz, ale już po dekadzie (1583) sprzedał on swoją nieruchomość za 600 złotych sukiennikowi i ławnikowi krośnieńskiemu Stanisławowi Brzezickiemu. Znaczny wzrost wartości domu w tak krótkim czasie (z 376 zł do 600 zł) wskazuje, iż to właśnie Jurkowicz przeprowadził w latach 1573-1583 ostateczną przebudowę parterowego domu drewnianego na parterowy murowany. Po tej fazie budowlanej wartość budynku nieustannie rośnie. W 1599 roku Stanisław Brzezicki sprzedaje kamienicę, za 884 złote, kupcowi Janowi Chodorowiczowi. W roku 1626, murowany dom (domus lapidea) – stanowiący wówczas własność kupca Pawła Rykalicza – kupuje za znaczną sumę 1600 złotych szlachcic Jan Farurej z Grabowa. Konsekwentne prześledzenie zmian własnościowych kamienicy w wiekach późniejszych napotyka jednak na znaczne trudności, wynikające z braków w zasobie archiwalnym krośnieńskich ksiąg miejskich po roku 1630. Około połowy XIX wieku parterowa kamienica była w posiadaniu Jana Wolańskiego, który w roku 1871 sprzedał ją Szymonowi Dymowi. W rekach Dymów i spokrewnionej z nią rodziny Nachtów kamienica pozostawała do roku 1945. Wówczas to właścicielem części budynku został Fryderyk Tenerowicz, ale już rok później cały budynek przeszedł na własność Gminy Miasta Krosna. Około 1950 roku kamienica została połączona z sąsiednim budynkiem dawnego magistratu, pełniąc do roku 1994 roku funkcje administracyjne. Po kilku latach braku użytkowania realność ta została przekazana na rzecz Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Krośnie, stając się po remoncie – wraz z sąsiadującą kamienicą Rynek 1a – siedzibą Rektoratu.
Dzisiejsza bryła architektoniczna budynku Rynek nr 1 jest rezultatem wielu faz budowlanych, prowadzonych w XVIII, XIX i na początku XX wieku. W ich wyniku kamienica Rynek 1 stała się budowlą w całości murowaną, piętrową, niemal w zupełności podpiwniczoną i rozplanowaną na rzucie litery „L”. Trójosiowy korpus frontowy kamienicy, posiada dziś układ czterotraktowy. W osi środkowej kondygnacji parteru znajduje się wąska sień przesklepiona kolebką, w osi południowej zaś – dwa pomieszczenia nakryte nowszym sklepieniem odcinkowym, które rozdziela współczesna klatka schodowa komunikująca parter z piętrem. W osi północnej zachował się nadal ciąg czterech pomieszczeń amfiladowych, zasklepionych jednym przęsłem sklepienia krzyżowo-kolebkowego z neoklasycystyczną dekoracją sztukatorską, dalej – sklepieniem kolebkowym z lunetami, a w kolejnych traktach – dwoma sekwencjami sklepień odcinkowych wspartych na elementach stalowych. Na końcu sieni znajduje się dzisiaj znacznych rozmiarów przybudówka, wzniesiona na planie zbliżonym do kwadratu, ale węższa od korpusu głównego kamienicy.
Najstarszą częścią kamienicy Rynek nr 1 jest z pewnością kondygnacja sklepionych kolebkowo piwnic. Analiza zachowanego układu przestrzennego pozwala sądzić, iż w najwcześniejszym etapie budowlanym powstały tu trzy komory piwniczne, zlokalizowane bezpośrednio pod środkową częścią korpusu budynku. Później wzniesiono tu również piwnicę przedprożną, w układzie równoległym do pierzei rynku, nad którą funkcjonowało podcienie frontowe kamienicy. Najpewniej wtórny charakter w stosunku do korpusu środkowego mają także dwie komory piwniczne zlokalizowane pod przybudówką, na zapleczu kamienicy.
Kondygnacja pierwszego piętra, nakryta do niedawna drewnianym stropem belkowym z tynkowaną podsufitką, powstała najpewniej dopiero po pożarze Krosna 13 września 1872 roku i z racji tego nie wykazuje wybitniejszej wartości architektonicznej czy zabytkowej. Od strony północnej kamienica posiada długą elewację, w partii piętra siedmioosiową, z zamurowaną częścią okien na parterze, podzieloną profilowanymi gzymsami kordonowym i wieńczącym. Dominującymi elementami architektonicznego wystroju frontu kamienicy są dzisiaj pilastry umieszczone osiowo, a także w narożach, ponadto gzymsy nad- i podokienne pierwszego piętra.
Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krośnie z 21 września 1982 roku kamienica Rynek nr 1 została wpisana do rejestru zabytków nieruchomych województwa krośnieńskiego pod numerem A-1.
oprac. dr Tadeusz Łopatkiewicz