Obecna siedziba Rektoratu PANS to w istocie dwie połączone w funkcjonalną całość zabytkowe kamienice wschodniej pierzei krośnieńskiego rynku, oznaczone dziś numerem 1 (część zachodnia rektoratu) oraz 1a (część wschodnia). Początków zabudowy w miejscu dzisiejszego budynku nr 1a upatrywać jednak należy w drewnianym, parterowym domu mieszczańskim, który wzniesiono tu najpewniej jeszcze w XV wieku. W stuleciu następnym nieruchomość ta sąsiadowała bezpośrednio z dwoma ważnymi w zabudowie miasta budynkami. Od północy przylegała do niej zabudowana domem działka (oznaczona obecnie jako Rynek nr 1), która w latach 1528-1573 należała do krośnieńskiej rodziny Riglów, następnie kolejno do: kramarza Walentego Jurkowicza, sukiennika Stanisława Brzezickigo, kupców Jana Chodorowicza i Pawła Rykalicza, w końcu zaś (od 1626) szlachcica Jana Farureja z Grabowa. Z przeciwnej strony, od południa, z obecną kamienicą Rynek nr 1a sąsiadowała bezpośrednio nieruchomość należąca do 1518 roku do Stanisława Stano, później do Stanisława Mayera, zaś po 1560 roku – do znanego krośnieńskiego kupca i rajcy Łukasza Sikory.
Pierwszym znanym ze źródeł właścicielem domu zlokalizowanego na miejscu dzisiejszej kamienicy Rynek nr 1a był od roku 1518 ławnik krośnieński – Łukasz krawiec. W roku 1528 sprzedał on swoją nieruchomość konwisarzowi Jakubowi Wakinde za 64 złote. Wartość transakcji świadczy o tym, iż jej przedmiotem mógł być w owym czasie jedynie skromny dom drewniany. W ciągu następnego dziesięciolecia wartość nieruchomość wzrosła jednak czterokrotnie, gdyż już w roku 1538 dom nabywa kupiec Maciej za znaczną sumę 256 złotych. W następnych latach wartość domu znowu nieco zmalała, gdyż w 1551 roku cechmistrz cechu rzeźniczego Jan nabył tę posesję za 208 złotych. Między 1551 a 1573 rokiem nastąpić musiała częściowa przebudowa domu drewnianego na murowany, o czym świadczy wzrost oszacowania nieruchomości na 400 złotych. Za taką bowiem sumę, w roku 1573, kamienicę tę nabył krawiec, cechmistrz i ławnik krośnieński – Stanisław Hanslowicz. Hanslowicz był właścicielem tej kamienicy do swej śmierci w roku 1599, następnie zaś do roku 1610 nieruchomość była w posiadaniu pozostałej po nim wdowy – Elżbiety Dubielowej. W latach 1610-1616 właścicielem kamienicy stał się kupiec, rajca i ławnik krośnieński Jan Hesnarowicz, zaś w latach 1616-1619 – bednarz, rajca i ławnik krośnieński Jerzy Hipnarowicz. Ten ostatni sprzedał kamienicę piekarzowi i ławnikowi krośnieńskiemu Walentemu Dłodkowiczowi w roku 1619, za 700 złotych.
Częste zmiany własności interesującej nas tu działki przyrynkowej oraz wzniesionego na niej domu następowały też z pewnością w stuleciach następnych, jednak luki w zasobie archiwalnym krośnieńskich ksiąg miejskich po roku 1630 nie pozwalają tego prześledzić szczegółowo. W 1854 roku, na podstawie wyroku Forum nobilium w Tarnowie, nieruchomość została przejęta przez Gminę Miasta Krosna, a w kamienicy pomieszczono Sąd Grodzki, archiwum miejskie, a także Miejską Straż Pożarną. Po II wojnie światowej kamienica w dalszym ciągu pełniła funkcje administracyjne, zaś około roku 1950 została połączona z sąsiednim budynkiem nr 1 i do 1994 roku stanowiła siedzibę Urzędu Miejskiego i Rady Miejskiej w Krośnie. Po kilku latach braku użytkownika kamienica ta została przekazana na siedzibę Rektoratu Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Krośnie.
Z uwagi na liczne fazy budowlane, mające tu miejsce rozbudowy i przebudowy, nie sposób na działce Rynek 1a znaleźć dziś śladów XV/XVI-wiecznej zabudowy drewnianej. Za najstarsze, zachowane do dziś relikty murowanego domu uznać można kondygnację piwnic i być może niektóre ściany parteru. Pochodzić one mogą z 2 ćwierci XVI stulecia, na co wskazywać zdaje się nagły, czterokrotny wzrost ceny nieruchomości między rokiem 1528 a 1538. Najpewniej w owym czasie (na krótko przed 1538) dom posiadał już nie tylko murowaną kondygnację piwniczną z kamienia i cegły, ale mogły być też już wówczas wzniesione z muru frontowe partie kondygnacji parteru. Gruntowana przebudowa ówczesnej nieruchomości nastąpiła jednak dopiero w pierwszym dwudziestoleciu XVII wieku, a przypuszczalnym inwestorem mógł być zamożny rajca i kupiec krośnieński Jerzy Hipnarowicz. Krótki, zaledwie trzyletni okres posiadania przez niego tej nieruchomości dowodzi, iż nabył on dom ten wyłącznie jako lokatę kapitału. Znaczny wzrost wartości kamienicy między rokiem 1599 a 1619 (z 400 zł na 700 zł) zdaje się dowodzić, iż w owym czasie, do istniejącego korpusu murowanego, dobudowano od frontu sklepioną piwnicę przedprożną, wówczas też powstać mógł murowany, arkadowy podcień od strony rynku, zachowany do pożaru miasta w roku 1872. Maksymalna wartość jaką osiągnęła kamienica w początkach XVII stulecia (700 zł), pozwala sądzić, iż była ona wtedy domem parterowym, podpiwniczonym, pozbawionym jednak (w przeciwieństwie do kamienic sąsiednich) kondygnacji piętra lub wyposażonym jedynie w piętro drewniane.
W 1900 roku kamienicę tę nakrywał jeszcze gontowy dach, typowy dla ówczesnej zabudowy Krosna, który rada miejska uchwaliła właśnie zamienić na pokrycie dachówkowe. Interesująca nas kamienica była wtedy domem trzyosiowym i trzytraktowym. Po stronie południowej oddzielał ją od sąsiedniej zabudowy pierzei miedzuch, zamykany drewnianą bramą i wykorzystywany jako droga przeciwpożarowa, a także dogodny dojazd na zaplecze kamienicy. Miedzuch ten zabudowano po II wojnie światowej, skutkiem czego wybitnie symetryczna elewacja frontowa kamienicy Rynek 1a stała się asymetryczna, uzyskując przy tym czwartą oś po swej prawej stronie. Asymetryczność tę podkreślał dodatkowo wzniesiony na ścianie kolankowej trójkątny szczyt o falującej linii, wypełniony przez tarczę zegarową i poniżej – herb Krosna. Tej przebudowy dokonano w latach 20. XX wieku, zrównując wysokością sąsiadujące ze sobą kamienice (dzisiaj Rynek nr 1 i nr 1a).
Do wnętrza kamienicy prowadzi dziś okazała sień, nakryta sekwencjami sklepień krzyżowo-kolebkowych, o czteropolowych przęsłach rozdzielonych gurtami. W osi północnej znajdują się dwa pomieszczenia oddzielone od siebie arkadą, z których frontowe, stanowiące relikt dawnego, zamurowanego podcienia rynkowego, nakrywa sklepienie krzyżowo-kolebkowe, tylne zaś – sklepienie kolebkowe o łuku pełnym. W tylnym trakcie osi północnej znajduje się klatka schodowa na piętro oraz do kondygnacji piwnic. W trzeciej osi kamienicy mieści się ciąg czterech amfiladowych pomieszczeń. W osi czwartej, powstałej przez zabudowę miedzucha, mieszczą się dziś cztery pomieszczenia dostępne z wnętrz osi trzeciej.
Ostatnie prace remontowe kamienicy uwypukliły plastyczne walory jej fasady frontowej. W kondygnacji parteru posiada ona poziome pseudoboniowania, zaś w kondygnacji piętra – prosty podział ramowo-lizenowy. Centralny otwór drzwiowy powtarza występujący tu co najmniej od końca XIX wieku kształt arkady o łuku pełnym, podkreślonej u nasady formami kostkowymi. Otwory okienne (o identycznej dyspozycji w obu kondygnacjach) pozbawione są profili i opasek okiennych. Połacie dwuspadowego dachu pokryte są blachą.
21 września 1982 roku kamienica Rynek nr 1a w Krośnie została wpisana do rejestru zabytków nieruchomych województwa krośnieńskiego decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków nr A-1.
oprac. dr Tadeusz Łopatkiewicz