Gloria victis
22 stycznia 1863 roku rozpoczęło się Powstanie Styczniowe. W opinii historyków jedno z najważniejszych dziewiętnastowiecznych polskich powstań. Wpisujące się w tradycję naprawy Rzeczypospolitej i walki o odzyskanie niepodległości podejmowanej od pierwszego rozbioru ziem Rzeczypospolitej w 1772 roku. Sensu powstania nie da się zrozumieć bez przywołania pamięci o Legionach gen. Henryka Dąbrowskiego, Powstaniu Listopadowym i o Wiośnie Ludów, która na ziemiach polskich nie przebiegała tak żywiołowo, jak w innych krajach europejskich, lecz liczni Polacy (Generał Józef Bem) w latach 1848-1849 walczyli w powstaniu Węgrów przeciwko Austriakom. Powstanie na Węgrzech zostało krwawo stłumione przez liczącą 200 tysięcy żołnierzy armię rosyjską, dowodzoną przez feldmarszałka Iwana Paskiewicza, który przecież dowodził wojskami rosyjskimi zdobywającymi Warszawę 6 września 1831 roku. Literacki obraz obrony warszawskiej Woli znajdziemy w wierszach A. Mickiewicza, Reduta Ordona i J. Słowackiego, Sowiński w okopach Woli. Literacka legenda utrwalała i upowszechniała pamięć historyczną – w XIX wieku nie było na polskich ziemiach pokolenia, którego ojcowie nie opowiadaliby synom o osobistym udziale w walkach z zaborcami.
Powstanie Styczniowe było ostatnim powstaniem, które terytorialnie objęło Królestwo Polskie, Litwę i część ziem dzisiejszej Ukrainy – symbolicznie odbywało się pod znakami Orła, Pogoni i św. Michała Archanioła. Organizatorzy zaplanowali rozpoczęcie powstania na wiosnę 1863 roku. Jego przedwczesny wybuch został sprowokowany przez hr. Aleksandra Wielowiejskiego, który zarządził w połowie stycznia 1863 r. pobór do wojska rosyjskiego. Branką zaplanowano objąć około 12 tysięcy osób zaangażowanych w działalność organizacji patriotycznych. Chcąc uchronić konspiratorów przed 15-letnią służbą w armii carskiej władze Komitetu Centralnego Narodowego podjęły decyzję o ogłoszeniu powstania. Przedwczesny termin, nagła zmiana warunków atmosferycznych (sroga zima), brak odpowiedniego uzbrojenia i przeszkolenia wojskowego spowodowały, że powstańcy nie osiągnęli zaplanowanych celów. Mimo to powstanie szybko rozprzestrzeniało się w Królestwie Polskim i na terenie ziem zabranych w formach wojny partyzanckiej.
W czasie trwającego prawie dwa lata powstania, oddziały powstańcze stoczyły około 1200 bitew i potyczek, w których udział wzięło ponad 100 tysięcy ochotników, głównie szlachty. Wobec miażdżącej przewagi wojsk rosyjskich i braku wsparcia spoza ziem Królestwa Polskiego powstanie zakończyło się klęską. Ostatni oddział powstańczy dowodzony przez księdza generała Stanisława Brzóskę został rozbity na Podlasiu w grudniu 1864 roku. Księdza generała powieszono 23 maja 1865 r. na rynku w Sokołowie Podlaskim. Powstanie ostatecznie upadło i nastąpił terror w rosyjskim stylu – szubienice, zsyłki, zabór majątków. Zapanowała żałoba, odziana w czarne stroje i czarną biżuterię noszoną przez kobiety opłakujące swoich bliskich… kolejne polskie „pokolenia żałobami czarne…” .
Historycy szacują, że w walkach poległo 10-20 tysięcy osób, a w wyniku krwawych represji po powstaniu stracono około tysiąca osób (5 sierpnia 1864 roku na stokach Cytadeli Warszawskiej powieszono członków Rządu Narodowego – Romualda Traugutta, Romana Żulińskiego, Józefa Toczyskiego, Rafała Krajewskiego i Jana Jeziorańskiego), na syberyjską katorgę władze carskie skazały niemal 38 tysięcy, a około 10 tysięcy wyemigrowało. A jednak nasi przodkowie nie zaprzestali pielęgnować myśli o Niepodległej.
Gloria victis (Chwała zwyciężonym) tytuł i treść opowiadania Elizy Orzeszkowej najlepiej oddają moc legendy powstania i założycielskiej siły narodowej wspólnoty podnoszącej się z upadku. Z tragicznych skutków klęski, jak feniks z popiołów rodzą się myśl i marzenie o nowoczesnym społeczeństwie. Polacy marzący o niepodległości zrozumieli, że tylko świadoma swoich korzeni i celów wspólnota narodowa może odnieść sukces. W służbie tej idei staje sztuka – literatura, teatr, publicystyka i malarstwo – Konrad Ujejski, Adam Asnyk, Ignacy Kraszewski, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa, Stefan Żeromski, Stanisław Brzozowski, Artur Grottger, Aleksander Gierymski, Jan Matejko i wielu, wielu innych.
Z analizy przyczyn klęski rodzą się organizacje paramilitarne – Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” i Związek Strzelecki połączone przez Józefa Piłsudskiego w I Kompanię Kadrową, która 6 sierpnia 1914 roku z krakowskich Oleandrów wyruszyła w kierunku Królestwa Polskiego po niepodległość.
Franciszek Tereszkiewicz
W Bibliotece Głównej uczelni można zwiedzać wystawę poświęconą Powstaniu Styczniowemu.
Esej historyczny „Spór o powstanie” autorstwa prof. Andrzeja Nowaka można przeczytać: https://teologiapolityczna.pl/andrzej-nowak-spor-o-powstanie
Interesujące wystawy on-line są dostępne: