Nakładem Wydawnictwa Naukowego PIGONINUM, jako tom VIII serii wydawniczej „Bibliotheca Pigoniana”, ukazała się książka prof. dra hab. Jana Szmyda, Przekroje cywilizacyjnych przemian współczesnego świata i człowieka. Epokowa transformacja wszystkiego – szansa i zagrożenie, Krosno 2023, ss. 340, ISBN 978-83-64457-84-5
Książka, którą oddajemy właśnie do rąk Szanownych Czytelników, składa się z dwunastu obszernych rozdziałów, dopełnionych zakończeniem, w którym sformułowano między innymi główne tezy i przesłania książki oraz wnioski łamiące cywilizacyjne tabu. Ważnym elementem publikacji jest indeks nazwisk, obszerny zestaw wykorzystanej literatury oraz odrębna część, zatytułowana: Wizerunek autora książki, opracowana przez prof. dra hab. Kazimierza Szmyda. Publikację zamyka streszczenie w j. polskim i angielskim.
W książce swej Autor podjął próbę omówienia współczesnych przemian cywilizacyjnych, krytycznie je wyjaśniając i komentując. Poddaje też krytycznej i ocennej analizie szanse i zagrożenia współczesnego, naukowo-technicznego i informatycznego rozwoju, łącznie z miejscem i rolą w nim sztucznej inteligencji. Jak dowodzi Autor – przemiany ogarniające niemal cały obszar „świata ludzkiego” naszych czasów, dotyczą „wszystkich i wszystkiego” w tym świecie, a przy tym ulegają stałemu przyśpieszeniu. Dokonujące się w niemal wszystkich sferach funkcjonowania obecnej cywilizacji: naukowej, technologicznej, społecznej, kulturowej, ekonomicznej, informatycznej, medialnej, edukacyjnej, obyczajowej, politycznej itp. Szczególnie silnie zaś przejawiające się w dziedzinie ludzkiej duchowości i mentalności, w sposobie bytowania, stylach życia, kulturze moralności, w relacjach międzyludzkich i w procesach kształtujących człowieczeństwo, nawet w strukturze i przejawach natury ludzkiej.
W książce prof. Jan Szmyd ukazuje główne źródła i uwarunkowania tych rozlicznych i różnorodnych przemian oraz przyczyny i charakter całościowo pojętej przemiany cywilizacji naukowo-technicznej i informatycznej. Przedstawia też charakterystyczne cechy i właściwości owych przemian oraz ich korzystny i niekorzystny wpływ na człowieka, jego ogólną kondycję i tożsamość, rozwój i samorealizację, przyszłość i przetrwanie. W poszczególnych rozdziałach książki uwidacznia i objaśnia takie charakterystyczne oznaki i znamiona omawianych procesów jak: tendencje rozwojowe i kryzysowe, progresywne i regresywne, korzystne i niekorzystne dla człowieka, dobroczynne i zło czynne, dobrze zapowiadające jego przyszłość i źle ją rokujące, z jednej strony zarysowujące „dobre jutro”, z drugiej zaś – niepewną przyszłość, zagrożenie, destrukcję i upadek.
Podążając za wybranym gronem wybitnych badaczy i teoretyków z dziedziny nauk społecznych i twórczości literackiej oraz w wyniku przemyśleń własnych, Autor formułuje często bardzo swoiste i nietypowe, czasem niepopularne i nieco zaskakujące, ale nader aktualne i zasługujące na uwagę tezy i oceny, wnioski i sugestie, dotyczące rozpatrywanych w książce historycznie bezprecedensowych przemian – przemian rozważanych z punktu widzenia wszechstronnie pojętego i prospektywnie postrzeganego dobra i interesu człowieka, jego naturalnego, prawidłowego, cywilizacyjnie niezdeformowanego i niezagrożonego rozwoju. Najważniejsze z nich:
– Cywilizacja współczesna jest świadectwem wielkiego awansu rozwojowego człowieka i jego wielkich kreatywnych, wynalazczych i konstruktywnych możliwości. Jest potwierdzeniem tego, że w niektórych naukach (biologicznych, fizycznych, technicznych, informatycznych, medycznych, astronomicznych i innych) oraz w technologii wspiął się on na imponująco wysokie, niemal „niebotyczne” wyżyny osiągnięć i dokonań.
– Cywilizacja ta jest w swym charakterze i w głównych swych tendencjach oraz kierunkach rozwojowych swoistą emanacją natury ludzkiej, wyrazem jej „przyrodzonych” cech i wartości, zarówno „złych”, jak i „dobrych” (głównie tych pierwszych), a zarazem jest skutecznym jej destruktorem i „psujem”. Nadmiernie w nią interweniuje, wewnętrznie zubaża, rozstraja jej immanentną harmonię i szerokim nurtem wydobywa „na światło dzienne” oraz społecznie uaktywnia jej gorsze, „zwierzęce”, przedkulturowe cechy. Dzięki temu ewidentnie utrudnia prawidłowy rozwój człowieka, jego naturalną i kulturową emocję, zagraża jego przyszłości i gatunkowemu przetrwaniu.
– Jedną z najbardziej charakterystycznych cech cywilizacji współczesnej jest powszechna i możliwa do powstrzymania przemiana „wszystkich i wszystkiego” – bezprecedensowa w dziejach ludzkości „super przemiana”. Powoduje ona nie tylko liczne i dotkliwe niedogodności życiowe, poważne utrudnienia w funkcjonowaniu zawodowym i społecznym jednostek ludzkich w ich przystosowaniu się do własnego środowiska życia i otaczającej ich rzeczywistości, różne stresy i zakłócenia psychiczne i osobowościowe, ale rodzi „duchowe potwory”, zubożone duchowo jednostki i zbiorowości ludzkie, wpływa destrukcyjnie na człowieczeństwo.
– Do charakterystycznych cech cywilizacji współczesnej należy także i to, że zrodziła się ona i dynamicznie rozwija nowy typ konsumpcji oraz oparty na niej styl życia ludzkiego. I to, że uczyniła ów bezprecedensowy w dziejach ludzkich rodzaj konsumpcji praktyką naczelną i dominującą społeczeństw i jednostek ludzkich, charakterystycznym znakiem czasu i symbolem własnym. W związku z tym mówi się o „epoce konsumpcjonizmu”, „społeczeństwie konsumpcyjnym”, „kulturze konsumpcyjnej”, „życiu konsumpcyjnym” i o „nowym konsumencie”. Nowoczesny typ konsumpcji jest ściśle powiązany z dominującym obecnie systemem społeczno-ekonomicznym, tzn. neoliberalnym systemem rynkowym w wymiarze globalnym.
– W cywilizacji współczesnej medialny obraz rzeczywistości skutecznie wypiera ze świadomości i duchowości człowieka realny obraz rzeczywistości oparty na poznaniu zdroworozsądkowym, naukowym i na doświadczeniu życiowym. Na skutek silnej presji i nacisku na świadomość i praktykę aktywności człowieka „świata mediów”, jego wpływowego obrazu rzeczywistości, orientacja w świecie człowieka współczesnego, jego świadomość poznawcza i samoświadomość oraz cały wewnętrzny świat duchowy podlega gruntownym zmianom i przekształceniom, często głębokiej deformacji, daleko idącemu uproszczeniu i ujednostronnieniu.
– Cywilizacja naszych czasów wkracza w stan powszechnego kryzysu; kryzysu w niemal wszystkich sferach życia i działalności człowieka: kryzysu ekonomicznego, społecznego, politycznego, ideowego, aksjologicznego, kulturowego, demograficznego, ekologicznego, edukacyjnego i wychowawczego. Ten ostatni, „cichy” i publicznie szerzej nie nagłośniony kryzys należy do szczególnie niepokojących przemian współczesności. Jego skutki – aktualne i potencjalne – są – mogą być – nader niekorzystne i w znacznej mierze destrukcyjne dla człowieka współczesnego.
Problematyka książki nasuwa też kilka wniosków praktycznych, mających fundamentalne znaczenie dla obecnego i przyszłego życia człowieka, lokujących się w perspektywie ludzkiego „być albo nie być”, zachowania „humanum”, albo jego utraty, progresywnego rozwoju i pomyślnej przyszłości, albo ewolucyjnego i historycznego regresu i destrukcji. Ważniejsze z nich są następujące:
– Należy podjąć rozważne, praktycznie nader trudne działania na rzecz spowolnienia i monitorowania tempa rozwoju naukowo-technologicznego, zwłaszcza w dziedzinie rozwoju sztucznej inteligencji i technologii militarnej. Ten najbardziej dziś dynamiczny i kreatywny, zdumiewająco rozpędzony, przez „rozgorączkowane” sukcesami wynalazczymi i konstruktywnymi elity techno-naukowe dokonywany galopujący rozpęd nowoczesnych technologii oraz nauk technicznych, biologicznych i informatycznych coraz bardziej napędza i przyśpiesza wiele innych zasadniczych przemian cywilizacyjnych: społecznych, ekonomicznych, kulturowych, mentalnych, psychologicznych.
– Należy dokonać tego, co uchodzi za rzecz niemożliwą, a mianowicie radykalnie zreformować, a może w ogóle zmienić, aktualny system społeczno-ekonomiczny (globalny neokapitalizm) wraz z jego głównymi założeniami i zasadami: zasadą opłacalności ekonomicznej niemal wszystkich działań ludzkich; zasadą maksymalnego zysku i wyzysku; praktyką nieograniczonego nieracjonalnego rozwoju gospodarczego, niszczenia środowiska naturalnego; zasadą powszechnego bogacenia się i posiadania, niesprawiedliwej dystrybucji uzyskiwanych zysków i wytwarzanych dóbr materialnych; praktyką wspierania i legitymizacji mechanizmów prowadzących do skrajnych rozwarstwień społecznych i zasadniczych różnic w dostępie do wykształcenia i kultury, awansu społecznego i szans w zakresie samorealizacji.
– Nowy porządek społeczno-ekonomiczny musi być w stanie usunąć z życia zbiorowego lub znacząco zredukować te społecznie „drapieżne” i opresyjne, niesprawiedliwe i często wręcz nieludzkie zasady i wprowadzić możliwie pełną sprawiedliwość społeczną i realną wolność w stosunki międzyludzkie, wyzwolić ludzi z nędzy i wyzysku, „ujarzmić” kapitał i uczynić z niego dobro wspólne.
– Coraz wyraźniej zarysowuje się konieczność rozwiązania, a przynajmniej znaczącego ograniczenia, narastającego współcześnie głębokiego, choć w znacznej mierze wyciszonego kryzysu edukacyjnego, czyli procesu deformacji i wyraźnej destrukcji integralnie do prawidłowej edukacji przynależnych, historycznie wypracowanych i pozytywnie zweryfikowanych, jej funkcji kształcących i wychowawczych, uwolnienia jej z obecnej nadmiernej utylitarności i ciasnego edukacyjnego ekonomizmu.
W swej najnowszej książce prof. Jan Szmyd podejmuje również próby odpowiedzi na następujące pytania nurtujące współczesną cywilizację:
– „W jakim świecie w istocie żyjemy”, „dokąd w tym świecie zmierzamy?”, „w jakiej mierze jesteśmy w nim bezradni i zagubieni?”, „co można i trzeba „zrobić” na rzecz jego naprawy i uchronienia przed różnymi, coraz wyraźniej ujawniającymi się, zagrożeniami?”, „co można – winno się – czynić, aby skutecznie powstrzymać „psucie” w nim człowieka, jego „humanum” oraz „co może i winno – umacniać nas w wierze – w sensowność i owocność naszej osobistej aktywności na polu rozwiązywania tych ,w czasach obecnych, arcyważnych i nader aktualnych problemów współczesnego świata i człowieka, a przynajmniej – na początek – wyrwać nas ze stanu dość powszechnego zobojętnienia i poczucia niemocy?”.
Jak podkreślił w recenzji książki prof. dr hab. Kazimierz Sikora: Rozległość horyzontów intelektualnych, bogactwo przedstawionej problematyki, wraz z przesłaniem od autora dla kontynuatorów jego myśli i dorobku naukowego nadaje recenzowanej książce charakter dzieła, które może nosić miano summa sapientiae vitae czy raczej – summa vitae experiences. I nie ma w tych słowach ani jakiejś przesady czy źle pojętej kurtuazji wobec wybitnego przedstawiciela uczonych starszego pokolenia, zadziwiających ciągle naukowym temperamentem i gotowością podejmowania wyzwań współczesności.
Tytuł tej publikacji zobowiązuje i znajduje pełny wyraz w objętości książki […]. Całość została należycie sproblematyzowana i poddana logicznemu podziałowi na rozdziały. Zgodnie z zamierzeniem autora składają się one na liczbę XII, w znaczniej mierze autonomicznych, jednak komplementarnych treściowo elementów. Spaja je bowiem nadrzędna myśl, by dać możliwie pełny ogląd całego spektrum cywilizacyjnych przemian i transformacji, którym podlega współczesny świat. Zwłaszcza tych, które budzą niepokój, a przynajmniej winny mobilizować homo sapiens do twórczego wysiłku i uprzedzających działań. Takiej pilnej diagnozy potrzebuje także duchowość i mentalność człowieka, nasze poczucie człowieczeństwa i (jak dowodzi Autor) sama natura ludzka. Wielu autorskich tez, wniosków i projekcji rozwoju ludzkości, kultury i cywilizacji – choć przewijających się w dyskursie naukowym i społecznym – trudno jest w istocie dowieść, nie można jednak ich ignorować (jak np. przekonania, że zmiany klimatyczne i demograficzne zachwieją tradycyjnym porządkiem świata, położą kres cywilizacji europejskiej; że demokracja parlamentarna jest najwyższym osiągnięciem ludzkości i jako realizacja instynktu wolności człowieka – nie może obsunąć się w mrok totalitaryzmu.
Na podstawie tekstu książki oraz recenzji wydawniczej przygotował:
dr hab. Piotr Łopatkiewicz, prof. PANS